11 april 2017: over het proces van de kabinetsformatie

Tijdens het politiek café op 11 april gaven voormalig informateurs Henk Kamp en Uri Rosenthal met formatie-watcher Thijs Niemantsverdriet een kijkje in het proces van de formatie. De aanstaande formatie wordt een ingewikkelde omdat de grote partijen kleiner zijn dan ooit, volgens Niemantsverdriet. Welke lessen kunnen we trekken uit eerdere formaties?

Bruggen slaan in 2012

Politici zijn er niet om steeds de volgende verkiezingen te winnen, volgens Kamp: ‘Je bent er om de verantwoordelijkheid die je gekregen hebt van je kiezers in daden om te zetten’. Dat kan door mee te doen in kabinetsonderhandelingen. Hij spreekt over zijn rol als informateur in de kabinetsformatie van 2012.

Kamp vertelt dat ze snel tot een resultaat wilden komen om de tegenstellingen tussen de PvdA en de VVD te overbruggen. De fractie van de VVD is daarbij niet voor het blok gezet, volgens hem. De druk was bovendien hoog om snel te formeren, met een tekort van 25 miljard op de rijksbegroting. Ook kenmerkend was dat er tijdens de verkenning al geen alternatief bleek. Maar Rutte en Samsom zijn ‘hele snelle jongens’ en hadden die conclusie diezelfde avond of de volgende dag ook al getrokken, vertelt Kamp.

Hoe verliepen de onderhandelingen? Er schijnen kaartjes geweest te zijn waar met viltstift de onderwerpen op geschreven stonden. Dat was een idee van Wouter Bos, zegt Kamp. Maar we hebben niet alleen maar zitten kwartetten aan tafel, benadrukt hij. ‘Er is maar één keer met A4’tjes geschoven, maar dat beeld is blijven hangen bij journalisten’. Kamp benadrukt ook dat de rol van de informateurs klein is: ‘de onderhandelaars bepalen wat er gebeurt en in welk tempo’.

Kenmerkend is het beeld van Rutte en Samson voor een brug in Amsterdam. ‘Dat was mijn idee trouwens’, noemt Kamp ‘het leek me een leuke metafoor’. Dat de brug op de foto nog niet af was, was heel symbolisch voor het gebrek aan meerderheid in de Eerste Kamer’, volgens Niemantsverdriet.

Kamp benadrukt dat dit in een kleine zeven weken opgestelde kabinet ‘heel succesvol’ is geweest. Als ze in augustus nog zitten is het bovendien het langst zittende kabinet sinds de Tweede Wereldoorlog.

Een pion in een schaakspel

In 2010 was er volgens Rosenthal een ‘verpulvering van het politieke landschap’. De grootste partij was de VVD, maar nog nooit was de grootste partij zo klein geweest. ‘Daarnaast was het een formatie waarin we met onze handen in het haar zaten over de bijzonder slechte financieel-economische omstandigheden van het land’. Ten derde was er de grote winst van Geert Wilders. ‘Ik kreeg de opdracht om te zoeken naar een mogelijkheid om de grootste partij, de VVD, en de grootste winnaar, de PVV, een rol te laten spelen.’

Formeren is changeren, faseren en elimineren, volgens Rosenthal. Je moet beseffen als informateur dat je een pion kunt zijn in een schaakspel. ‘Ik was me er heel welbewust van dat dit de eerste ronde zou zijn in vele rondes.’

In deze formatie speelde mee dat de gedoogvariant met de PVV ondanks een eerste mislukte poging nooit helemaal van tafel verdween. Rosenthal bevestigt: ‘Ik heb gezegd dat het op dít moment niet lukt’. Voor de huidige formatie kan de ChristenUnie daar de les uit trekken nog niet aan te schuiven zolang de onderhandelingen met GroenLinks nog niet officieel zijn beëindigd.

Kamp zegt over de formatie van 2010 dat hij nooit veel verwachtingen heeft gehad over samenwerken met de PVV. Bovendien: ‘een constructie met gedogen erbij is per definitie een instabiele constructie’. Aan de andere kant, als het zonder links kan, is het mooi meegenomen, grapt hij.

Formeren is proberen

Over de huidige formatie kunnen we alleen speculeren: voorlopig is er nog radiostilte. Rosenthal zegt dan ook: ‘Ik weet niet wat ik niet weet’.

Radiostilte is wel een teken dat er serieus gesproken wordt, zegt Kamp. Of het kan is ook niet de vraag: ‘Ze zitten te praten, dus het kan’. En ze blijven echt niet praten als ze denken dat er een verborgen agenda achter zit, volgens hem. ‘Ik ben ervan overtuigd dat iedereen die aan tafel zit echt de intentie heeft er een succes van te maken.’ Je kan het niet maken om over het landsbelang te onderhandelen, terwijl je eigenlijk iets anders nastreeft, benadrukt hij.

Formeren is meer dan kwartetten aan tafel

Wat sterk gaat meespelen volgens Niemantsverdriet, is dat het steeds moeilijker wordt om als junior regeringspartner je besluit om mee te regeren te verdedigen. Als je kijkt naar de afgelopen 20/25 jaar, is er maar één keer een partij geweest waarin een kleine partij won, legt hij uit. Alle kleinere coalitiepartners hebben altijd verloren en de nederlagen zijn ook steeds groter geworden. Met de PvdA als record deze keer. ‘Kiezers zijn steeds wispelturiger geworden.’

Kamp vindt een krappe meerderheid met 76 zetels een probleem. ‘Als je kijkt naar hoe het de afgelopen vier jaar ook is gegaan, wie zich allemaal afgesplitst hebben: dat is een onderdeel van een cultuur aan het worden’. Met 76 zetels denk je vanaf het begin: ‘Kan dit?’

Intrigerend is volgens Niemantsverdriet dat in het begin duidelijk werd gezegd, vooral door het CDA, dat de aanpak was om eerst een ‘foto van Nederland’ te maken, terwijl Schippers in de persconferentie vorige week zei dat het niet zo gaat: over zes tot acht onderwerpen is er gewoon nog onderhandeld. Is de aanpak opeens veranderd?

De stickermuur

Als het aan de aanwezigen ligt krijgen we een coalitie VVD-CDA-D66-GroenLinks. Toch verwachten de meeste mensen een coalitie VVD-CDA-D66-ChristenUnie. Dat hebben ze laten weten door bij binnenkomst stickers te plakken op de stickermuur.

Of deze hoop en verwachting uitkomt, moet nog blijken. Als tip aan Schippers geeft Niemantsverdriet mee: ‘kweek vertrouwen, zodat partijen elkaar opeens verbaasd aankijken wanneer er een kabinet staat’.