Verslag College 1 – Pieter Tops: ‘Wie is de baas in de stad?’

Op 12 februari 2018 beet Pieter Tops (hoogleraar bestuurskunde Tilburg University en verbonden aan de Politieacademie) het spits af van de collegereeks ‘Ondermijning van het lokale bestuur’. Samen met journalist Jan Tromp schreef Tops het boek De achterkant van Nederland. In zijn college zette Tops uiteen wat de invloed van criminaliteit op de overheid is en wat deze ondermijning met de lokale samenleving doet.

Ondermijning

Pieter Tops begon met een definitie van ondermijning: “Het gaat om crimineel handelen dat de potentie heeft om sluipenderwijs een sociale en economische invloed te ontwikkelen. Deze invloed is zo groot dat het de fundamenten van de rechtsstaat kan ondermijnen en daarmee ook de veiligheid en integriteit van de samenleving.” Of, zoals het in De achterkant van Nederland staat: “Aan de achterkant van Nederland ontwikkelt zich een schaduwwereld die, ofschoon crimineel van aard, sociaal is ingebed in wijken en dorpen, en die buiten de greep valt en vaak zelfs buiten het gezicht van onze overheden.”

Deze criminele structuur nestelt zich in specifieke wijken. Het gaat dan vooral om wijken die net zijn verbeterd, want “daar ervaren criminelen minder controle,” aldus Tops. Kenmerkend is:
1.  Er gaat meer geld om in de criminele structuur in de wijk dan in de politie- en wijkaanpak.
2.  Er is in die wijken eerder te veel dan te weinig sociale cohesie.
3.  De inzet voor werk en scholing heeft onvoldoende resultaat om jongeren uit de criminaliteit te houden.

Omvang

De omvang van de criminele werkelijkheid in wijken is veel groter dan we denken, zegt Tops. Als voorbeeld geeft Tops Tilburg, waar hij zelf veel onderzoek deed. In Tilburg zijn er tot 3.000 mensen bij betrokken en loopt de jaarlijkse omzet tegen de 900 miljoen euro. Het gaat helemaal buiten ons blikveld om, omdat sociale klassen naast elkaar leven. De grote criminaliteit is in belangrijke mate ingebed in de structuur en dagelijks leven in de wijk. Er is geen nette scheiding tussen onder- en bovenwereld. En veel mensen zijn er in meer of mindere mate van afhankelijk.

Tops vertelt over zijn kennismaking met een crimineel die bij de politie als ‘grote vis’ bekendstaat. Deze man had in de wijk een sportschool opgericht en zorgde daarmee voor veel goodwill, omdat ‘er eindelijk iets voor de jongeren te doen’ was.

Deze week presenteerde Pieter Tops een nieuw boek over zijn bevindingen in twee Tilburgse wijken:  Een ongetemde buurt – Achterstand, ondernemingszin en criminaliteit in een volkswijk.

Drugs

De ruggengraat van de criminaliteit is overal drugs, zegt Tops, ook al is de verschijningsvorm verschillend. Daarbij gaat het vooral om de productie en export van hennep en XTC. Bijna alle XTC ter wereld wordt in Nederland gemaakt, het is een ‘business’ waarin miljarden omgaan.

Volgens Tops wordt ongeveer een derde van dat geld in de handel zelf gestoken, een derde wordt geïnvesteerd in landen als Marokko, Spanje of Turkije, en de rest van het geld wordt als consumptief geld besteed.
Dit grote geld heeft een aantrekkingskracht op veel mensen die normaal gesproken van deze wereld weg zouden blijven. Tops noemt diverse groepen, zoals scholieren, vissers, boeren, middenstanders en voetbalverenigingen.

We hebben het als samenleving op zijn beloop gelaten, vindt Tops. En we hebben groepen mensen in de steek gelaten. Nederland is aan de ene kant een ‘narcostaat’  geworden en aan de andere kant een belastingparadijs. Voor meer over dit onderwerp is er dit interview in de Volkskrant.

Oplossing

De volgende vraag is natuurlijk hoe dit kan worden gestopt. Tops bespreekt een aantal oplossingsrichtingen:

• Er is een ‘beweging van onderop’ tegen ondermijning tot stand gekomen: burgemeesters weren zich en hebben extra bevoegdheden gekregen.
• De capaciteit van het OM is te veel uitgekleed. Er moeten meer, stevige mensen bijkomen.
• De strafmaat op dergelijke drugscriminaliteit moet omhoog.
• Het strafrecht is een logistieke nachtmerrie geworden. Processen kunnen eindeloos gerekt en getraineerd worden. Ook dat moet veranderen
• Op veel toezichthoudende organisaties is de afgelopen jaren fors gesnoeid. Daar moeten weer mensen terugkomen.

Al met al, vindt Tops, heb je echt een sterkere overheid nodig dan nu het geval is.

Infiltratie

Vanuit het publiek komt de vraag hoe het zit met infiltratie in de lokale politiek door deze georganiseerde criminaliteit.

Voor criminelen is het volgens Tops interessanter te infiltreren bij de burgerlijke stand, omdat ze daar bij persoonsgegevens en paspoorten kunnen. Ook zijn ze sommige criminelen bedreven in het opstrijken van valse subsidies.

Tops erkent dat infiltratie in gemeenteraden kan gebeuren, maar het komt volgens hem niet veel voor. Wel blijft het natuurlijk voor politieke partijen belangrijk om mensen te screenen en hun VOG (verklaring omtrent het gedrag) op te vragen, voordat je ze op de kandidatenlijst zet.

Het omkopen van ambtenaren of raadsleden komt vaker voor, net als het bedreigen van bestuurders. De aanpak is volgens Tops echt een chefsache, een zeer belangrijke kwestie met hoge prioriteit. Tops dringt aan op samenwerking op het hoogste niveau om te komen tot een ondermijningswet, waarin specifiek dit soort criminaliteit kan worden aangepakt.

Aanpak

Tops noemt ook voorbeelden van methodes die helpen of hebben geholpen bij het aanpakken van criminaliteit die zich richt op het ondermijnen van het lokale bestuur. Zo is er een campagne in o.a. de gemeente Heusden, waarin de burgemeester inwoners opriep om ‘dingen die het daglicht niet kunnen verdragen te melden.’ Met de slogan ‘Je bent een held als je het meldt’, werd (succesvol) geprobeerd het beeld van de verrader of de ‘matennaaier’ om te draaien. In plaats van de klikspaan werden burgers een held die de kinderen en (klein)kinderen behoedde voor de gevolgen van drugs(criminaliteit). Bron

Een andere aanpak is het systematisch doorlichting van verdachte situatie. Als er in een gebied bijvoorbeeld wel erg veel autoverhuurbedrijven (of andere bedrijven) zijn. Door vervolgens geen vergunningen meer af te geven voor dergelijke bedrijven in die buurt, kunnen gemeenten witwasbedrijven aanpakken.

Alle colleges uit deze reeks

• College 1 (12 februari 2018) door Pieter Tops, hoogleraar bestuurskunde Tilburg University en verbonden aan de Politieacademie.
• College 2 (28 februari 2018) korpschef Erik Akerboom van de Nationale Politie.
• College 3 (5 maart 2018) door Gerrit van der Burg, voorzitter van het College van procureurs-generaal. Zijn college gaat over de juridische kant van de ondermijning van het lokale bestuur.
• College 4 (12 mart 2018) door Paul Depla, burgemeester van Breda. Vanuit zijn ervaring als burgemeester behandelde hij in zijn college de impact van de inmenging van de georganiseerde misdaad op lokale bestuurders en raadsleden.

Bekijk de hoofdpagina van de collegereeks uit 2018 over de ondermijning van het lokale bestuur.