Verslag 5 afsluitende avond – Sjaak Koenis en Tom van der Meer: wantrouwen en vertrouwen

Op maandag 30 januari heeft ProDemos een afsluitende avond over het thema ‘Gezond wantrouwen’ georganiseerd. Tijdens deze avond spraken politiek filosoof Sjaak Koenis en politicoloog en publicist Tom van der Meer met het publiek over hun kijk op de staat van de democratie. De avond werd gemodereerd door Astrid Feiter (journalist en eigenaar Bureau Mevrouw de Voorzitter).

Gezond wantrouwen

In oktober en november organiseerde ProDemos de collegereeks Gezond Wantrouwen, over wantrouwen als motor van de democratie. In het openings- en slotcollege pleitte Tom van der Meer voor een herwaardering van het belang van scepsis in de democratie én voor een herwaardering van de Nederlandse burger. Want, zo zegt Van der Meer: “De Nederlandse burger doet precies wat je in een gezonde, volwassen democratie zou verwachten.”

Ook Sjaak Koenis deed onderzoek naar de ‘boze burger’, maar vanuit een filosofische benadering. Hij stelt dat het karakter van de politiek in Nederland sterk is veranderd. De discussie over terrorisme, ongelijkheid en bonussen is verhevigd en steeds meer Nederlanders hebben het gevoel dat globalisering en europeanisering slecht zijn voor de Nederlandse gemeenschap.

Met het gesprek tussen beide wetenschappers en het publiek op 30 januari werd de staat van de huidige democratie verder verkend. Hoe geven we ongenoegen een plaats in de democratie? En wat vraagt dit van politici en burgers?

Een systeem van georganiseerd wantrouwen

Volgens Van der Meer moeten we de representatieve democratie zien als een systeem van georganiseerd wantrouwen. Het is daarom goed voor de democratie wanneer burgers vertrouwen in de werking van het systeem koppelen aan scepsis over de machthebbers. De veel-beklaagde vertrouwenscrisis bestaat volgens Van der Meer dan ook niet.

Hij staaft dit met veel cijfers: Onderzoeken naar het Nederlandse vertrouwen in de politiek laten steevast een hoge tevredenheid met het democratisch stelsel zien. Ook stijgt de tevredenheid over het functioneren van de democratie structureel. Maar met het vertrouwen in de regering en/of parlement, in de politici dus, is het anders gesteld: daar is weliswaar geen structurele daling, maar wel (conjuncturele) schommelingen in dat vertrouwen.

Het wantrouwen oplossen?

Over veelgenoemde oplossingen om meer vertrouwen in de politiek te krijgen, zoals het invoeren van districtenstelsel, kiesdrempel, referenda, loten, etc. is van der Meer sceptisch. Hij noemt het schijnoplossingen die in sommige gevallen zelfs de democratie schaden die ze willen beschermen.

Koenis’ onderzoek naar de boze burger richt zich op het karakter van de politiek in Nederland. Deze is volgens hem veranderd, maar terwijl burgers zich steeds luidruchtiger en bozer uiten over de gang van zaken in de politiek, missen politici de veilige kaders van politieke partijen met stevige ankers in de maatschappij.

Koenis betoogt dat het de democratie zelf is die – gevangen tussen pragmatisme en verlossing – spanningen creëert, tussen elite en volk, tussen gelijkheid en ongelijkheid, en tussen het verlangen naar gemeenschap en de ondermijning ervan.

Geen gevaar voor de democratie

Velen zien in de verschuivingen in het karakter van de Nederlandse politiek een gevaar voor de democratie, maar Koenis is minder pessimistisch. De boosheid van de burger vormt volgens hem geen gevaar voor de democratie, maar is er juist een gevolg van. Volgens Koenis is het belangrijk om de boosheid die we op dit moment veel in de politiek tegenkomen, niet zonder meer weg te zetten als ‘populisme’ of als ‘een gevaar voor de democratie’.

Beter is te kijken of boosheid alleen maar slachtofferschap cultiveert, of dat de boosheid ook echt naar maatschappelijke verandering streeft en dus doet waar de democratie voor is: het mensen laten opkomen voor hun belangen en ideeën.

Over de sprekers

Tom van der Meer

Politicoloog en publicist Tom van der Meer dient in Niet de kiezer is gek David van Reybrouck, Thierry Baudet, Maarten van Rossem, Sybrand Buma, Edith Schippers, Bernard Wientjens, Alexander Pechtold en vele anderen van repliek. Tevens organiseerde hij met ProDemos – Huis voor democratie en rechtsstaat, waar hij lid is van de Raad van Advies, een collegereeks over ‘wantrouwen als motor van de democratie’ in het najaar van 2016.

Meer informatie over Niet de kiezer is gek.

Sjaak Koenis

Sjaak Koenis is als politiek filosoof verbonden aan de Universiteit Maastricht. Hij publiceerde in november het boek de Januskop van de democratie en publiceerde eerder de spraakmakende boeken Het verlangen naar gemeenschap (1997) en Het verlangen naar cultuur (2007), dat werd genomineerd voor de Socratesbeker, de prijs voor het beste filosofische boek.

Meer informatie over De Januskop van de democratie.