Verslag college 1 – Maurice Adams: Een democratische rechtsstaat: meer dan regels en wetten?

Op maandagavond 29 mei gaf Maurice Adams (hoogleraar Democratie en Rechtsstaat aan Tilburg University en Tilburg Law School) de aftrap van de collegereeks ‘Democratie zonder rechtsstaat: hoe gevaarlijk is dat?’. Hij behandelde in zijn college de geschiedenis, ontwikkelingen en knelpunten van de democratische rechtsstaat.

“De democratie is meer dan de helft plus één”, stelde Eddy Habben Jansen (directeur van ProDemos) voorafgaand aan het college. Maar wat is de democratie dan wel? En hoe verhoudt de democratie zich tot de rechtsstaat? Om die vraag te beantwoorden vroeg Maurice Adams het publiek hun associaties te noemen bij de beide begrippen “democratie” en “rechtsstaat”. Bij “democratie” dachten mensen aan het volk, aan vrijheid, maar ook aan verwarring. Bij “rechtsstaat” kwamen onder andere de associaties grondrechten, verantwoordelijkheid en transparantie naar boven. Hoe verhouden beide begrippen zich tot elkaar?

Hoewel democratie en rechtsstaat onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn, zijn er ook spanningen tussen beide. Op welke manier die spanningen zich uiten behandelt Adams aan de hand van casussen.

Een voorbeeld van de spanning tussen democratie en rechtsstaat is de burgemeester van Weert die 26 asielzoekers een verbod oplegde het terrein van het asielzoekerscentrum te verlaten. Aanleiding was dat de groep al enige tijd voor onrust zorgde door onder andere winkeldiefstallen, zakkenrollen en intimidatie van buurtbewoners. Volgens rechtsdeskundigen waren de maatregelen echter tegen de wet. “De burgemeester moet gedacht hebben: Misschien kleur ik juridisch gezien wat buiten de lijntjes, maar misschien is dat nodig” legt Adams uit. Zelf is Adams kritisch over deze maatregel: “Hij zet zichzelf onterecht neer als een ethische oppergod. De onafhankelijkheid van rechters zorgt voor bepaalde waarborgen.”

Maar niet alleen de burgemeester van Weert, meer mensen hebben niet meer het volle vertrouwen in de rechtsstaat. Toen Engelse rechters opmerkten dat er pas een Brexit plaats kan vinden als het parlement zich daarover uitspreekt, werden ze in de media afgeschilderd als “enemies of the people”. Ze verklaren ‘war on democracy’, meldt de Daily Mail. In Amerika praat president Donald Trump al niet veel beter over “so called judges”. En in België sprak de Belgische staatssecretaris voor Asiel en Migratie Theo Francken recentelijk uit dat ‘wereldvreemde rechters’ zijn beleid ondermijnen. Opvallend aan de kritiek die geuit wordt op de rechtsstaat, is dat niet de mensenrechten die de rechtsstaat garanderen worden aangevallen, maar dat het een directe aanval op de instituties is, volgens Adams. Een voorbeeld van hoe Trump zijn wantrouwen in instituties uit, is de invulling van hogere posities bij het ministerie van Buitenlandse Zaken, noemt Adams, want “daar zit nog niemand” en dat lijkt hij met opzet te doen.

Waar komt dat wantrouwen tegenover rechters vandaan? De burgemeester van Weert motiveert zijn actie als volgt: “Er is meer dan regels en wetten: er is ook moraliteit en humaniteit”. Zo framet hij zijn keuze als een dilemma tussen rechtsstaat versus daadkracht, merkt Adams op. Maar is dat een terecht dilemma? Volgens Adams zijn de problemen reëel en biedt het star volgen van de regels geen ruimte voor de tragiek van individuele situaties. “Maar er is ook nog zoiets als juridische creativiteit”. In het geval van de burgemeester had hij er bijvoorbeeld ook voor kunnen kiezen om de asielzoekers zich twee keer per dag te laten melden of om ze te verbieden om op bepaalde plaatsen te komen.

Waar de burgemeester de rechtsstatelijkheid framet als een dilemma tussen de rechtsstaat versus daadkracht, wordt het ook vaak als dilemma gepresenteerd tussen onafhankelijkheid en de wil van het volk. Een voorbeeld daarvan is de tweet van Donald Trump: “When a country is no longer able to say who can, and who cannot , come in & out, especially for reasons of safety &.security – big trouble!” En, merkt iemand in het publiek op, deed Wilders niet hetzelfde toen hij over de rechtszaak die liep over zijn ‘minder, minder, minder-uitspraak” zei “als je mij veroordeelt, veroordeel je de mensen”? Adams vindt dat de mening van het volk heel belangrijk is, maar dat je de democratie niet moet positioneren tegenover de rechtsstaat “want dat levert tirannie op”. De rechtsstaat staat niet tegenover de burgers, maar garandeert juist hun vrijheden. Om die vrijheid mogelijk te maken is er volgens Adams wel permanent onderhoud nodig in de vorm van “een geïnformeerde, mondige en betrokken burger,  een evenwichtig politiek systeem (checks and balances) en een vrije en pluralistische pers”.

Volgens Adams bestaat er bovendien niet één definitie van de rechtsstaat, maar zijn er gradaties wat betreft overheidsinterventie. Het begint bij een minimale ondergrens van legaliteit, het feit dat de overheid trouw is aan het recht, en gaat zo verder tot een maximaal streven van het garanderen van sociale grondrechten. Hij benadrukt dat het van belang is dat mensen geïnformeerd zijn over de democratie en de rechtsstaat in hun opvoeding en door middel van onderwijs.

Adams heeft in dit college een aantal interessante casussen besproken, die leidden tot veel vragen onder het publiek. Dat maakt dit college een goed begin van de collegereeks “Democratie zonder rechtsstaat: hoe gevaarlijk is dat?”, waarin nog verder gepraat zal worden over de spanning tussen de democratie en de rechtsstaat. Bij dit college heeft Adams powerpointpresentatie gebruikt die u kunt terugkijken.

Alle colleges uit deze reeks

Dit college was onderdeel van de collegereeks Collegereeks ‘Democratie zonder rechtsstaat: hoe gevaarlijk is dat? – (bekijk ook het eindverslag als pdf), over de spanning tussen de democratie en de rechtsstaat.

• College 1 door Maurice Adams: Wat is een democratische rechtsstaat? (29 mei) – verslag
• College 2 door Bastiaan Rijpkema: ‘Kan de democratie zichzelf om zeep helpen in een democratische rechtsstaat?’ (6 juni) – verslag
• College 3 door Wouter Veraart: Hedendaagse politiek t.a.v. democratie en rechtsstaat (12 juni) – verslag
• College 4 door Winnie Sorgdrager: Hoe kunnen de waarden van de democratische rechtsstaat worden behoed en doorgegeven? (20 juni) – verslag