Verslag bijeenkomst (18 november 2014) over sociaal-culturele scheidslijnen in Nederland

Naar aanleiding van de bundel Gescheiden werelden? organiseerden het Sociaal Cultureel Planbureau (SCP), de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) en ProDemos op dinsdag 18 november gezamenlijk een publieksbijeenkomst over sociaal-culturele scheidslijnen in Nederland. Het rapport gaat over de vraag of er in Nederland sprake is van (nieuwe) sociaal-culturele scheidslijnen, en zo ja, hoe die er dan uitzien. Ontstaan er gescheiden werelden tussen bevolkingsgroepen die sterk in smaak, gedrag, houding en mening verschillen? Tekent zich een sociaal-culturele segregatie af? Of valt het wel mee in Nederland?

Toelichting op de bundel ‘Gescheiden werelden?‘

De bijeenkomst begint met een woord van welkom van ProDemos-directeur Kars Veling. Hij kondigt de sprekers van de avond aan. Als eerste geeft hij het woord aan Paul Dekker, sectorhoofd van het SCP, om de bundel toe te lichten. Sinds Pim Fortuyn wordt er in de politiek gesproken over een tweedeling in de maatschappij. Maar wat is er nou precies aan de hand in Nederland? In de bundel over sociaal-culturele tegenstellingen komen twee invalshoeken aan bod: de ‘gescheiden wereldbeelden’ waarmee de verschillen in politieke perspectieven worden bedoeld. Is men voor of tegen de open grenzen, een verenigd Europa en hoe is de relatie met het politieke (zelf)vertrouwen? De tweede invalshoek noemt Dekker ‘gescheiden leefwerelden’, het verschil in opleidingsniveau; waaronder sociale contacten en netwerken, verschillen in smaak (humor) en verschillen in mediagebruik.

Eerste discussiethema: Amerikaanse toestanden?

De bijeenkomst vervolgt met Will Tiemeijer, staflid van de WRR. Is de Amerikaanse gepolariseerde politiek ons voorland? In de Verenigde Staten is de laatste decennia een sterke maatschappelijke en politieke polarisatie zichtbaar rond een reeks van morele kwesties, zoals bijvoorbeeld abortus, het homohuwelijk, wapenbezit en de doodstraf. De oorzaken van deze politieke polarisatie zijn financieel, maatschappelijk en institutioneel, maar ook politieke strategie en de media zijn belangrijke factoren geweest, aldus Tiemeijer. Het tweepartijenstelsel in Amerika (de democraten en de republikeinen) is de afgelopen jaren steeds verder uit elkaar gegroeid. Het gematigde midden is verdwenen uit de Amerikaanse politiek. Dit leidde tot gemak voor de kiezer: het was makkelijker en sneller te zien welke partij de ‘juiste’ was. De sterk gekleurde nieuwskanalen, zoals MSNBC en voornamelijk Fox news zijn hierbij invloedrijker dan wordt gedacht. Ook in Nederland is een polarisatie zichtbaar rond sociaal-culturele thema’s, zoals open grenzen, immigratie en de Europese eenwording. In Nederland zijn de condities echter niet hetzelfde als in Amerika, zegt Tiemeijer, dus is het gevaar niet zo groot dat wij exact dezelfde kant op gaan.

The war on Christmas: een bekend scenario?

Er volgt een reactie en bijdrage van Tom Jan Meeus, politiek redacteur van het NRC Handelsblad en oud-correspondent in de Verenigde Staten. Meeus begint met een voorbeeld waarmee hij de – volgens hem – tóch bestaande invloed van Amerika op Nederland duidelijk maakt. Warenhuizen zagen in Amerika een aantal jaar geleden een daling in hun omzet in december, wat normaal gesproken een winstgevende maand is. Zij hebben daar iets op bedacht: in plaats van ‘Merry Christmas’ zeiden zij voortaan ‘happy holidays’ als zij afscheid namen van een klant in de winkel. Steeds meer mensen waren in Amerika immers niet meer christelijk. Dit bleek te helpen; de verkoop ging weer omhoog. Een paar jaar later pikte Fox dit op en riep dat er een ‘war on Christmas’ gaande was in Amerika. Het kerstfeest moest niet meer alleen voor christenen zijn, maar voor iedereen. Er kwamen veel tegengeluiden van Christelijk Amerika; en het thema kwam elk jaar rond december weer ter discussie. Dit doet ons ergens aan denken: de zwarte Piet discussie, zegt Meeus. Dit voorbeeld bewijst, zegt Meeus, hoe ontvankelijk wij zijn voor die ‘Amerikaanse’ wijze van dingen benaderen en behandelen. In Amerika gaat alle politiek over publieke issues. In Nederland gaat het ook die kant op. Maar hij is het eens met Tiemeijer: in Nederland hebben wij hebben geen tweepartijenstelsel, en onze media zit heel anders in elkaar. Deze factoren kunnen ons behoeden voor ‘Amerikaanse toestanden’ in Nederland.

Er volgt een korte discussie met de zaal onder leiding van Kim Putters, de directeur van het SCP. Is de scheidslijn in Nederland echt zo sterk gebaseerd op opleidingsniveau, vragen veel mensen in het publiek zich af, en hoezo is dit in Amerika niet het geval? Wordt opleidingsniveau in dit rapport niet ‘gecultiveerd’? Zijn er niet andere factoren? Volgens de sprekers zijn de verschillen “stad-platteland” en ‘blank-zwart’ in de Verenigde Staten veel relevanter als voorspellende factoren voor culturele verschillen. Het verschil in Nederland zit hem in de onwetendheid van mensen over de politiek. Daar is opleiding een belangrijke factor in, aldus de sprekers.

Tweede discussiethema: scheidslijnen in de nieuwsmedia?

Volgend op de discussie gaat de bijeenkomst door met het tweede thema van de avond: hoe uiten culturele smaak en politieke voorkeur zich in mediaconsumptie? Claes de Vreese, hoogleraar aan de UvA, leidt dit onderwerp in. Hij begint met de vraag: ‘Is de politieke polarisatie in de VS nou heel erg?’ Hij beantwoordt deze vraag met een voorbeeld. Er is een onderzoek gedaan naar wat een Amerikaanse vader erger zouden vinden: een schoonzoon van een ander ras of religie, of een schoonzoon met een andere politieke voorkeur? Het bleek dat men het meest problemen zou hebben met een schoonzoon die voor de andere partij is. Dit geeft aan hoe gepolariseerd de politiek in het huidige Amerika is. In Nederland ligt dit anders. Er zijn in Nederland wel verschillen in mediaconsumptie, zowel naar partijvoorkeur en tussen hoog- en laagopgeleiden , maar deze verschillen zijn veel minder groot dan in de Verenigde Staten. de NOS en RTL-nieuws worden beide door alle groepen bekeken, dus er is ook sprake van overlap. ‘Voor zover deze scheidslijnen bestaan, bestaan die vrijwel tussen mensen die helemaal geen nieuws consumeren, en de rest.’ Aldus de Vreese.

De publieke omroep: voor iedereen?

Marcel Gelauff, de hoofdredacteur van het NOS Nieuws, is blij met het rapport. De publieke omroep is volgens dit rapport een goede garantie tegen maatschappelijke scheidslijnen. ‘De doelgroep van de NOS is eigenlijk iedereen’, aldus Gelauff. Zo kan polarisatie worden tegengewerkt. Het in context plaatsen van het nieuws is onze voornaamste opgave, zegt de hoofdredacteur.

RTL: Ontkijking

Harm Taselaar, de hoofdredacteur van het RTL Nieuws duikt de geschiedenis in. Hij heeft vanaf de jaren 70 de doelgroepen in de media zien veranderen; van de regionale krant die iedereen las, tot de steden van nu waarin het niet meer mogelijk is één krant te maken voor iedereen; de doelgroepen liggen te ver uit elkaar. De doelgroep van RTL is momenteel iedereen tussen de 20 en de 49. Dit komt voort uit een commercieel belang, dit zijn namelijk de ‘boodschappers’, degenen die verantwoordelijk zijn voor de gezinsinkopen. Maar hier zou weleens verandering in kunnen komen: er is sprake van ‘ontkijking’ bij de tv. Niemand van onder de 25 kijkt nog televisie. ‘Ze kijken minder nieuws en vooral niet meer op de tijdstippen dat wij zouden willen,’ zegt Taselaar. ‘Daar moet de Nederlandse media over nadenken.’ Gelauff spreekt hem hier tegen; het is niet zo dat er nu al ontkijking plaatsvindt in Nederland. Momenteel is er nog niets aan de hand, maar we moeten kijken hoe het over 5 jaar is. Daar moet op geanticipeerd worden. Digitale televisie en ‘uitzending gemist’ zijn hier voorbeelden van.

Ook over dit onderwerp volgt een discussie, onder leiding van Kim Putters. Taselaar zegt dat hij een brede publieke omroep onnodig vindt. ‘Het publiek moet betalen voor de NPO, en dat zou niet moeten.’ Er moet keus zijn op de televisie, daarom is hij bij RTL gaan werken, zegt Taselaar. Marcel Gelauff valt hem in de reden; RTL is niet gratis, daar betaal je bij de Albert Heijn voor, reclame kost geld. Wanneer de NPO verdwijnt, zal er geen ruimte meer zijn voor bepaalde dingen op de tv. Denk aan PowNews of de EO, stelt Gelauff. Volgens Taselaar maakt Gelauff nu een denkfout, wanneer er geen publieke omroep meer zou zijn, zou er een commerciële PowNews kunnen ontstaan, wanneer hier behoefte aan is binnen de Nederlandse samenleving.

Hoewel de heren het niet volledig eens worden, valt het daadwerkelijke verschil tussen de NOS en de RTL volgens Taselaar overigens wel mee: ‘de commerciële omroep maakt geen andere keuzes over wát nieuws is. Wel hanteren ze een andere invalshoek.’